Według WHO nadwaga i otyłość to nieprawidłowe i nadmierne gromadzenie tkanki tłuszczowej, które stwarza zagrożenie dla zdrowia. WHO definiuje otyłość jako chorobę przewlekłą bez tendencji do samoistnego ustępowania. Dlatego – tak jak każda inna choroba – powinna być ona rozpoznawana i leczona. Otyłość nie jest chorobą metaboliczną, lecz efektem zaburzeń odżywiania oraz nieadekwatnej aktywności fizycznej i spowodowanego nimi dodatniego bilansu energetycznego. Wyniki badania Centrum Badania Opinii Społecznej (CBOS) przeprowadzonego w 2019 roku wskazują, że aż 59% dorosłych Polek i Polaków ma nadmierną masę ciała, a odsetek ten zwiększył się o 13% w ciągu ostatnich 10 lat, z kolei na otyłość obecnie choruje 21% dorosłych Polek i Polaków. Warto zauważyć, że występowanie nadwagi i otyłości wśród dzieci i młodzieży w naszym kraju należy do najwyższych w Europie. 

JAKIE SĄ PRZYCZYNY OTYŁOŚCI?

Zaburzona równowaga pomiędzy podażą a wydatkowaniem energii jest podstawowym czynnikiem ryzyka rozwoju nadwagi i otyłości.

Na rozwój otyłości wpływają liczne i różnorodne czynniki: genetyczne, epigenetyczne, hormonalne (m.in. niedoczynność tarczycy), neurohormonalne, psychologiczne (depresja, stany lękowe, zaburzenie regulacji zapotrzebowania na pokarm), społeczne i środowiskowe. Zwiększone spożycie węglowodanów prostych i tłuszczu, nieregularne odżywianie oraz niewielka aktywność fizyczna skutkują przewlekłym dodatnim bilansem energetycznym i w konsekwencji zwiększeniem ryzyka zachorowania na otyłość zarówno wśród osób dorosłych, jak i u dzieci i młodzieży. Warto podkreślić, że wśród czynników mających znaczenie w odniesieniu do dzieci istotną rolę odgrywają rodzinne wzorce żywieniowe. Jednocześnie w dużym stopniu zmienił się rodzaj spożywanej żywności. Stała się ona wysoce przetworzona, uboga w naturalne składniki. Producenci skupili się również na obniżaniu cen i masowości produkcji, co istotnie obniżyło jakość produktów żywnościowych, a jednocześnie zwiększyła się ich gęstość energetyczna. W wielu produktach spożywczych znacznie zwiększono zawartość tłuszczów i węglowodanów prostych, aby uatrakcyjnić ich smak i zwiększyć sprzedaż. Zmiana nawyków żywieniowych, która nastąpiła w ostatnich latach w Polsce, jest wynikiem przenikania się różnych kultur i przejmowania wzorców żywieniowych z innych krajów.

JAK MOŻEMY ROZPOZNAĆ OTYŁOŚĆ?

Podstawowym badaniem kontrolnym, który powinno wykonywać się co najmniej raz w roku jest pomiar masy ciała, wzrostu oraz wyliczenie BMI. BMI wykorzystuje się do oceny stopnia odżywienia, a jeśli jest on nadmierny – do określenia, czy u danej osoby mamy do czynienia z nadwagą (BMI 25,0– 29,9 kg/m2) czy z otyłością (BMI ≥30 kg/m2). Jednak samo oznaczanie BMI jest niewystarczające do oszacowania wpływu otyłości na stan zdrowia. U osób z nadwagą lub otyłością I stopnia należy zmierzyć obwód talii, służy on bowiem jako pośredni wskaźnik rozmeszczenia tkanki tłuszczowej i umożliwia ocenę ryzyka metabolicznego. Zgodnie z kryteriami International Diabetes Federation (IDF) otyłość brzuszną rozpoznaje się przy obwodzie talii ≥94 cm u mężczyzn oraz ≥80 cm u kobiet. Rozpoznanie otyłości wymaga dalszej oceny w kierunku jej powikłań oraz prowadzenia wielokierunkowego leczenia (zarówno pod kątem zmniejszenia nadmiernej masy ciała, jak i zapobiegania powikłaniom otyłości lub ich leczenia).

JAKIE SĄ KONSEKWENCJE NADMIERNEJ MASY CIAŁA?

Jak już wspomniałam, otyłość wiąże się z rozwojem licznych konsekwencji zdrowotnych. O tym, jakie to będą powikłania, decyduje stopień nadmiaru tkanki tłuszczowej, jej rozmieszczenie oraz czas trwania choroby. Najpowszechniej występują:

• cukrzyca typu 2,
• dyslipidemia - zwiększone wartości TG, cholesterolu LDL,
• choroby USN - do najczęstszych powikłań zalicza się nadciśnienie tętnicze, przewlekłe zespoły wieńcowe, niewydolność serca, zaburzenia rytmu serca, żylną chorobę zakrzepowo-zatorową i udar mózgu,
• niealkoholowe stłuszczenie wątroby,
• ostre zapalenie trzustki,
• powikłania oddechowe (np. zespół bezdechu sennego, hiperwentylacja),
• otyłość jest uznanym czynnikiem ryzyka choroby zwyrodnieniowej stawów (zwłaszcza kolanowych, biodrowych), a także kręgosłupa. Główną przyczyną jest ich nadmierne mechaniczne obciążenie (wynikające z dużej masy ciała), które występuje przez dłuższy czas,
• do innych konsekwencji otyłości można także zaliczyć zwiększone ryzyko rozwoju niektórych nowotworów oraz zaburzenia hormonalne, które mogą prowadzić do zaburzeń miesiączkowania, zespołu policystycznych jajników oraz niepłodności zarówno u kobiet, jak i u mężczyzn,
• ponadto otyłość sprzyja występowaniu wielu zaburzeń emocjonalnych, takich jak depresja, zaburzenia lękowe oraz obniżona samoocena.

JAKIE NALEŻY PRZEPROWADZIĆ DODATKOWE BADANIA W CELU OCENY POWIKŁAŃ OTYŁOŚCI?

Wszystkich pacjentów z nadwagą lub chorujących na otyłość powinno się badać przesiewowo w kierunku zaburzeń metabolicznych i chorób związanych z nadmierną masą ciała. Podczas wizyty w gabinecie należy dokonać:

• pomiaru ciśnienia tętniczego oraz zlecić badania laboratoryjne,
• w kierunku stanu przedcukrzycowego i cukrzycy typu 2 czyli badanie glikemia na czczo, doustny test tolerancji 75 g glukozy (OGTT),
• oraz zaburzeń lipidowych- stężenia cholesterolu: całkowitego LDL oraz HDL także triglicerydów [TG]),
• oceny czynności nerek i wątroby,
• oraz wskaźników stanu zapalnego CRP.

NA CZYM POLEGA LECZENIE?

Najważniejszym celem leczenia chorych na otyłość jest nie tyle zmniejszenie masy ciała czy osiągnięcie określonego BMI, ile ochrona przed rozwojem związanych z nadmiarem tkanki tłuszczowej chorób (powikłań otyłości), a w razie ich występowania – złagodzenie ich przebiegu, poprawa stopnia wyrównania, a nawet remisja. Planując program kompleksowej terapii, należy uwzględniać przyczyny rozwoju otyłości, stopień jej zaawansowania, współistnienie związanych z nią chorób oraz stopień zaangażowania chorego w proces leczenia. Dopiero wtedy można dobierać metody terapii, planować jej przebieg i konsekwentnie dążyć do osiągania realistycznych i istotnych dla pacjenta celów.

Od początku podjęcia decyzji o leczeniu nadwagi lub otyłości należy pamiętać o tym, że sukces zostanie osiągnięty tylko wtedy, kiedy zmiany dotychczasowego stylu życia będą trwałe.

Warto pamiętać, że dla zdrowia korzystna jest wolna (ok. 1 kg/tydz. w 1. mies. i ok. 0,5 kg/tydz. w kolejnych mies.), ale trwała redukcja masy ciała. Głównym celem zmniejszenia masy ciała jest poprawa stanu zdrowia, a nie liczba utraconych kilogramów. Wolna systematyczna utrata masy ciała, w wyniku stosowania zrównoważonej diety i zwiększenia aktywności fizycznej, powoduje obniżenie ciśnienia tętniczego, stężenia w surowicy glukozy i lipidów, poprawia jakość życia, a u wielu osób z chorobami towarzyszącymi pozwala na zmniejszenie liczby stosowanych leków. Zbyt szybki, znaczny ubytek masy ciała powoduje istotną utratę masy beztłuszczowej i zwiększa ryzyko rozwoju kamicy pęcherzyka żółciowego oraz stłuszczenia wątroby, a także wystąpienia efektu jo-jo.